AKSARA HANACARAKA

Aksara hanacaraka iku sarupaning aksara sing kaanggo ing Tanah Jawa lan saubenge kayata Madura, Bali, Lombok, lan uga Tatar Sundha. Aksara Hanacaraka iku uga diarani aksara Jawa nanging sejatine ukara iki kurang sreg amarga aksara Jawa iku warnane akeh, saliyane iku aksara iki ora mung dienggo nulis basa Jawa wae. Aksara iki uga dienggo nulis basa Sanskerta, basa Arab, basa Bli, basa Madura, basa Sasak, lan uga basa Melayu.

Aksara Hanacaraka kagolong aksara jinis abugida utawa hibrida antara aksara silabik lan aksara alphabet. Aksara silabik iki tegese yen saben aksara uga nyandhang sawijining swara. Hanacaraka kalebu kulawarga aksara Brahmi sing asale saka Tanah Hindustan. Yen bentuke aksara Hanacaraka ana wis kaya saiki wiwit minimal abad kaping 17. Jeneng aksara iki dijupuk saka urutan limang aksara wiwitan sing unine “hanacaraka”. Urutan dhasar aksara Jawa nglegena iki cacahe ana rongpuluh lan nglambangake kabeh fonem basa Jawa.

Urutan aksara iki kaya mangkene

Ha Na Ca Ra Ka

Da Ta Sa Wa La

Pa Dha Ja Ya Nya

Ma Ga Ba Tha Nga

Urutan bisa diwaca dadi ukara-ukara:

Hanacaraka tegese ana utusan

Datasawala tegese padha garejegan

Padha jayanya tegese padha digdayane

Maga bathanga tegese padha dadi bathang

Urutan ukara iki digawe miturut legendha yen aksara Jawa iku diasta dening Ajisaka saka Tanah Hindhustan menyang Tanah Jawa. Ajisaka banjur ngarang urutan aksara kaya mangkene kanggo mengeti rong panakawane sing setya ganti pati. Dora lan Sembada. Lorone mati amarga ora bisa mbuktekake dhawuhe sang ratu. Mula Ajisaka banjur ngripta aksara Hanacaraka  supaya bisa kanggo nulis layang.

Ing Indhia iku akeh rupa-rupaning aksara. Salah sawijining aksara kang wigati yaiku aksara Pallawa saka Indhia sisih kidul. Akara iki inaranan mangkene miturut jeneng salah siji karaton ing Indhia kidul yaiku Kerajaan Pallawa.

Aksara Pallawa iki digunakake ing kiwa tengene abad kaping 4 Masehi. Ing Nusantara patilasan sejarah arupa prasasti Yupa saka Kutai, KalimantanWetan tinulis nganggo aksara Pallawa. Aksara Pallawa iki dadi babone kabeh aksara Nuswantara, antarane aksara Hanacaraka uga aksara Rencong (aksara Kaganga), Suratb Batak, aksara Makassar, lan aksara Baybayin (aksarane saka Filipina).

Profesor J.G. de Casparis, yaiku pakar paleografi utawa ahli ngelmu sejarah aksara misuwur saka Walanda merang sejarah tuwuhing aksara Hanacaraka ing limang mangsa utama :

1.        Aksara Pallawa

2.       Aksara Kawi Wiwitan

3.       Aksara Kawi Pungkasan

4.       Aksara Majapait

5.       Aksara Pasca- Majapait utawa Hanacaraka

1.        Aksara Pallawa

Aksara iki digunakake ing Nuswantara saka abad kaping papat nganti kurang luwih abad kaping 8. Banjur aksara Kawi Wiwitan dienggo saka abad kaping 8 nganti abad kaping 10 utamane ing Jawa Tengah. Aksara Kawi Pungkasan digunakake sawise abad kaping 10 nganti kira-kira abad kaping 13 ing Jawa Wetan. Banjur aksara Majapait digunakake ing Jawa Wetan nalika jaman Majapait. Sawise Kerajaan Majapait binedhah, muncul aksara Hanacaraka modhern sing uga kerep diarani aksara Jawa. Aksara iki banjur dadi kanggo ing saubenging Tanah Jawa, Tatar Sundha, Bali, Madura. Kabeh aksara iki dadi sakelompok lan isih sakerabat. Nanging sejatine uga ana aksara liyane ing tanah Jawa sing luwih lawas lan isih dienggo. Aksara iki jenenge aksara Buda.

Aksara Hanacaraka banjur dening wong-wong Eropa digawekake versi aksara cethak ing abad kaping 19. Aksara Pallawa iku asale saka Indhia sisih kidul. Jenis aksara iki digunakake ing kiwa tengene abad kaping 4 lan kaping 5. Bukti kapisan panganggone jinis aksara iki ing Nuswantara ditemokake ing pulo Kalimantan sisih wetan ing cedhak tlatah sing saiki diarani Kutai. Banjur aksara iki uga digunakake ing pulo Jawa ing Tatar Sundha ing prasastine Tarumanegara sing katulis ing kiwa tengene taun 450. Ing tanah Jawa dhewe aksara iki kagunakake ing Prasasti Tuk Mas lan Prasasti Canggal. Yen dideleng aksara Pallawa wujude makothak-kothak.banjur meh kabeh aksara tinulis nganggo apa kang kasebut mawa istilah serif. Serif-e tinulis ing sisih kiwa. Sanadyan aksara Pallawa wis ditepangi ing Nuswantara wiwit abad kaping 4, nanging basa Nuswantara asli durung ana kang katulis ing aksara iki.

2.       Aksara Kawi Wiwitan

Bedane aksara Kawi Wiwitan karo aksara Pallawa iki utamane gayane. Aksara Pallawa iku ketara yen sawijining aksara monumental sing kanggo nulis ing watu. Aksara Kawi Wiwitan katone utamane aksara sing kanggo nulis ing rontal lan mulane bentuke dadi luwih kursif. Aksara Kawi Wiwitan digunakake taun 750-925. Prasasti-prasasti kang katulis ing aksara Kawi Wiwitan cacahe akeh, kurang luwih 1/3 saka kabeh prasasti sing ditemokake ing pulo Jawa. Ing Tanah Jawa aksara iki paling tuwa ditemokake ing Prasasti Plumpungan (cedhak Salatiga) sing kurang luwih ditulis ing taun 750. Prasasti iki isih ditulis ing basa Sansekerta.

3.       Aksara Kawi Pungkasan

Udakara taun 925, pusat kakuwasaning ing pulo Jawa dadi pindhah ing Jawa Wetan. Pangalihan kakuwasan iki udakara taun 925-1250. Sajatine aksara Kawi Pungkasan ora beda akeh ing wujude karo aksara Kawi Wiwitan, mung gayane wae sing dadi rada seje. Ing sisi liya, gaya aksara sing kanggo ing Jawa Wetan sadurunge taun 925 uga wis  beda karo gaya ing Jawa Tengah. Dadi katon bedane iki ora amung prabedan ing wektu wae nanging uga ing papan.

Ing mangsa iki bisa dibedakake patang gaya aksara sing beda-beda:

1.        Aksara Kawi Jawa Wetanan saka taun 910-950.

2.       Aksara Kawi Jawa Wetanan saka jaman Prabu Airlangga (1019-1042)

3.       Aksara Kawi Jawa Wetanan Kedhiri (kurang luwih 1100-1220)

4.       Aksara tegak (quadrate script) isih saka mangsa Kedhiri (1050-1220)